Trang Góc Nhỏ Văn Thơ - Thị thành

THỊ THÀNH

"Thành" với nghĩa thành ra, trở thành, nên, trở nên có gốc Hán-Việt "thành" 成. Ngày xưa, "thành" 成 còn được Việt hoá nét nghĩa một phần mười, nay hầu như không dùng nữa.

Trong từ "lòng thành", "thành" có gốc Hán-Việt "thành" 誠 nghĩa là thành thật, chân thành, thật lòng, thực lòng, chữ này kí âm bằng chữ "thành" 成 và mang bộ "ngôn" 訁 (nói, lời nói). Cách nói tương đương của "lòng thành" là "thành tâm" 誠心 (tâm 心: tim, tâm, lòng), có thể dùng như tính từ hay trạng từ theo nghĩa thật lòng, thực lòng: Nếu các người thành tâm muốn biết, thì chúng tôi sẵn lòng trả lời.

"Thành" với nghĩa cái tường bao quanh khu đô thị ngày xưa có gốc Hán-Việt "thành" 城 nghĩa là tường thành, chữ này kí âm bằng chữ "thành" 成 và mang bộ "thổ" 土 (đất). Thành ở kinh đô thì gọi là kinh thành. Tại Việt Nam có dạng đô thị gọi là "thành phố" 城庯 / 城舖 cũng được gọi tắt là "thành" trong cách nói "tỉnh, thành". Sài Gòn ngày trước từng được gọi là "đô thành" 都城. Tại các đô thị, thành thị (kinh đô, thành phố, đô thành, thị xã, thị trấn...) có nhiều chợ, nơi mua bán giao thương đông đúc, có nhiều hàng quán buôn bán.

"Thị" 市 nghĩa là chợ do đó cũng dùng để gọi đô thị, thành thị tập trung đông dân. "Phố" 舖 / 鋪 nghĩa là cửa hàng do đó được người Việt hoán dụ để gọi các con đường mà 2 bên có các căn phố (hoặc gọi là "hàng" 行), cũng như được dùng trong khái niệm "thành phố", nhưng vì đã chuyển nghĩa nên ngày xưa người Việt còn viết "phố" bằng chữ 庯 (trùng tự dạng với chữ "bô" 庯 trong Hán ngữ) mang bộ "nghiễm" 广 (hình vẽ nhà có mái) thay vì mang bộ "xá" 舍 (nhà, quán trọ, quán xá) hay bộ "kim" 釒 (kim loại) có tự dạng gần giống bộ "xá" 舍.

"Thành" 城 từ nghĩa cái tường bao quanh mà người Việt chuyển nghĩa ẩn dụ thành cái thành của nhiều vật khác, thường xét từ góc nhìn được bao bọc bởi cái thành: thành giếng, thành ống, thành tế bào... Tiếng Hán trung cổ gọi cái tường, cái vách là /pek̚/ mà họ viết bằng chữ 壁, âm Hán-Việt hiện đại là "bích". Âm /pek̚/ này đã đi vào khẩu ngữ tiếng Việt và bị hữu thanh hoá thành một âm Admin tạm kí hiệu là /βek̚/. Âm /β/ ta đã nhắc nhiều lần, nó phát âm ở giữa /b/ và /v/ mà Alexandre de Rhodes trong từ điển Việt-Bồ-La (1651) từng gán cho nó 1 kí tự b có dấu móc ở đuôi (ꞗ), xếp liền sau chương bắt đầu bằng B.

Từ điển Việt-Bồ-La ghi nhận 2 cách kí âm thời trung đại của nó là "ꞗách" và "ꞗếch", vần nằm trong tương quan "ich - ach - êch". Âm /β/ chuyển hoá thành /v/ trong tiếng Việt cận đại, từ đó ta có từ "vách". Còn "tường" 牆 / 墻 là một từ Hán-Việt. "Tường" và "vách" có sự phân phối ngữ nghĩa và ngữ cảnh. "Vách" thường đa dạng vật liệu hơn và cũng dễ chuyển nghĩa hơn: vách ngăn, vách núi... Cái tường đất đắp cao ta gọi là "luỹ" 壘.

"Điếm" 店 nghĩa là cửa tiệm, cửa hàng, "tiệm" là âm ta mượn cách đọc của tiếng Triều Châu (Peng'im: diêm3). Theo các tư liệu ghi chép, từ lâu, nhiều người Hoa gốc Triều Châu tại nước ta làm ăn nhỏ lẻ bằng cách mở các tiệm ăn, tiệm tạp hoá. Các khu xóm ở Chợ Lớn thường có tiệm tạp hoá của người Tiều, gọi theo kiểu tiếng Quảng Đông là "chạp phô" (Jyutping: zaap6 fo3) tức là "tạp hoá" 雜貨 với "tạp" 雜 nghĩa là gồm nhiều thứ, nhiều món.

Cách dùng chữ "điếm" 店 và các tổ hợp của nó để gọi cửa hàng, quán xá phổ biến trong các ngôn ngữ Trung Hoa như tiếng Quan thoại, nhóm Mân Nam (Phúc Kiến, Triều Sán), tiếng Hẹ (Khách Gia). Trong khi đó, người nói tiếng Quảng Đông thường dùng chữ "phố" 舖 (dị thể: 鋪) để nói về cửa hàng, phát âm là /pʰou̯³³/ (Jyutping: pou3).

行 là một chữ Hán có rất nhiều nghĩa phái sinh lẫn nhau, và do đó từ thời cổ xưa đã nảy sinh rất nhiều cách đọc gần âm nhau. Lưu ý, trong tiếng Quan thoại hiện đại thì tổ hợp âm "hi" /xi/ (phát âm: khi) bị "vòm hoá" (palatalized) biến âm thành "xi" /ɕi/ nên các âm của 行 bị tách thành 2 nhóm âm đầu, lát nữa chúng ta nói thêm.

Thời cổ đại, 行 là chữ tượng hình vẽ một ngã tư đường. Về sau, nó được dùng như động từ, nghĩa là đi, âm Hán-Việt là "hành", như trong "du hành", tiếng Quan thoại biến âm "híng" thành "xíng" (pinyin). Từ đoạn này Admin không sắp xếp thứ tự phái sinh nghĩa nữa nha, chủ yếu các bạn cảm nhận được mối liên quan giữa chúng. "Hành" 行 còn nghĩa là hành động, việc làm, nét nghĩa động từ là làm, làm việc gì đó, như trong "hành hung", "chấp hành".

Nói về cái đức hạnh của con người, trong tâm thì là "đức" 德, mang ra để thi hành, hành động thì gọi là "hạnh" 行. Ở đây, đã có sự chuyển đổi từ thanh trầm bằng "hành" thành thanh trầm khứ "hạnh", khuôn khổ thanh điệu thuộc bậc trầm, vì âm đầu của chúng trong tiếng Hán là "hạp" 匣 /ɦ/ mang bậc trầm. Tiếng Quan thoại lẽ ra phiên thiết "xìng" (pinyin) thanh khứ, nhưng người ta đọc theo âm của "hành" 行, thành ra nói "xíng" (pinyin) thanh dương bình (trầm bằng).

Ta còn có âm "hàng" 行. Liên quan nghĩa làm việc, ta có "hàng" 行 nghĩa là ngành nghề, buôn bán, kinh doanh. Từ đây, "hàng" 行 cũng có nghĩa cửa hàng, hàng quán, hãng buôn, là nơi người ta kinh doanh, buôn bán. Ở đây đã có sự biến đổi vần, âm vòm hoá bị loại bỏ, do đó tiếng Quan thoại đọc là "háng" (pinyin) thanh dương bình, không bị biến âm sang "x" /ɕ/, còn tiếng Việt có sự biến đổi giữa vần vòm hoá "anh" /ajŋ/ và vần không vòm hoá "ang" /a:ŋ/. "Hãng" là âm Việt hoá của "hàng" 行, thanh điệu thuộc khuôn khổ bậc trầm "huyền - ngã - nặng".

Vì cửa hàng, hãng buôn bán đồ, nên những đồ này gọi là "hàng hoá" 行貨, một số ngôn ngữ như tiếng Việt, tiếng Quảng Đông gọi tắt là "hàng" 行. "Hàng" 行 ngày xưa còn dùng để gọi hàng 25 người trong quân đội. Ta thấy nghĩa này có liên quan với hành quân. Từ đây, "hàng" 行 dùng để nói về hàng, dãy, dòng của bất cứ gì.

Lại còn có âm "hạng" 行 nghĩa là thứ bậc, thứ tự, thứ hạng. Ta thấy nó có liên quan nghĩa hàng ngũ. Từ đây, nó được dùng làm danh từ đơn vị để nói về lũ, bọn của những người thuộc về cùng 1 bậc trong xã hội. Tiếng Quan thoại đọc là "hàng" (pinyin) thanh khứ.

Ung Chu

(Góc Nhỏ Văn Thơ)

-----------------------------------------------------------------------------------------
Ghi chú: ảnh Photo by Nguyễn Đình Tròn và ảnh minh họa sưu tầm từ internet.