Trang Góc Nhỏ Văn Thơ - Bài thơ về tiểu đội xe không kính - Phạm Tiến Duật

BÀI THƠ VỀ TIỂU ĐỘI XE KHÔNG KÍNH

Không có kính không phải vì xe không có kính
Bom giật, bom rung kính vỡ đi rồi
Ung dung buồng lái ta ngồi,
Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng.

Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng
Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim
Thấy sao trời và đột ngột cánh chim
Như sa, như ùa vào buồng lái

Không có kính, ừ thì có bụi,
Bụi phun tóc trắng như người già
Chưa cần rửa, phì phèo châm điếu thuốc
Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha.

Không có kính, ừ thì ướt áo
Mưa tuôn, mưa xối như ngoài trời
Chưa cần thay, lái trăm cây số nữa
Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi.

Những chiếc xe từ trong bom rơi
Đã về đây họp thành tiểu đội
Gặp bè bạn suốt dọc đường đi tới
Bắt tay qua cửa kính vỡ rồi.

Bếp Hoàng Cầm ta dựng giữa trời
Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy
Võng mắc chông chênh đường xe chạy
Lại đi, lại đi trời xanh thêm.

Không có kính, rồi xe không có đèn,
Không có mui xe, thùng xe có xước,
Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước:
Chỉ cần trong xe có một trái tim."

Phạm Tiến Duật

Trong kho tàng thi ca Việt Nam thời chiến, hiếm có bài thơ nào lại để lại ấn tượng sâu sắc như “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” của Phạm Tiến Duật. Ra đời năm 1969 – thời kỳ đỉnh cao của cuộc kháng chiến chống Mỹ – bài thơ không chỉ ghi lại hình ảnh những người lính lái xe trên tuyến đường Trường Sơn khốc liệt, mà còn khắc họa tinh thần bất khuất, ý chí chiến đấu ngoan cường và lòng yêu nước cháy bỏng của một thế hệ trẻ Việt Nam. Sâu trong những câu chữ tưởng như đơn sơ ấy, là một khát vọng âm thầm nhưng mãnh liệt – khát vọng về một ngày đất nước thanh bình, không còn tiếng bom đạn.

Phạm Tiến Duật không mở đầu bài thơ bằng hình ảnh mĩ lệ, cũng không dùng thiên nhiên làm ẩn dụ như nhiều nhà thơ khác cùng thời. Ông chọn một thứ rất thật, rất “đời”: chiếc xe không kính– hậu quả trực tiếp của bom giật, đạn rung. Từ hình ảnh ấy, cả một thế giới người lính hiện lên, mộc mạc mà hiên ngang:

“Không có kính không phải vì xe không có kính,  
Bom giật, bom rung, kính vỡ đi rồi...”

Ở đó có sự khốc liệt của chiến tranh, nhưng cũng rõ ràng sự bình thản và lạc quan của người lính Trường Sơn – những con người coi thiếu thốn, hiểm nguy là chuyện thường ngày. Từ buồng lái trống trơn, không tấm kính chắn ấy, người lính “nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng”. Nhìn đất, nhìn thẳng để lái xe, nhìn trời để canh máy bay địch, nhưng đó cũng là một "cái nhìn" của tinh thần: sống thẳng, sống thật, không sợ hãi. Trong hoàn cảnh khắc nghiệt ấy, mọi giác quan như được đánh thức – họ “nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim”, “thấy sao trời và đột ngột cánh chim”. Sự khốc liệt của cung đường, giữa những va đập với thiên nhiên và chiến tranh, bỗng chốc lại được tâm hồn người lính thăng hoa thành thi ca.

Nếu như chiếc xe không kính là biểu tượng của gian khổ thì tiếng cười “ha ha” là lời đáp của một tinh thần... không sợ khổ. 

“Không có kính, ừ thì có bụi,  
Bụi phun tóc trắng như người già.  
Chưa cần rửa, phì phèo châm điếu thuốc,  
Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha...”

Chất giọng ngang tàng, tếu táo ấy không phải là ngẫu nhiên. Đó là một cách người lính “đối thoại” với chiến tranh – biến  gian khổ thành niềm vui, thành kỷ niệm. Họ mặc kệ gió mưa, vì gió mưa đến mấy cũng phải tạnh, áo cũng khô, và trời sẽ lại xanh. Đấy đâu chỉ là lạc quan. Đấy là cả một niềm hy vọng, hun đúc đoàn xe.

"Không có kính, ừ thì ướt áo
Mưa tuôn, mưa xối như ngoài trời
Chưa cần thay, lái trăm cây số nữa
Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi."

Những người lính tụ họp từ muôn nơi, cũng chính từ niềm hy vọng hòa bình ấy. Trước đây chúng ta là những người xa lạ, nhưng giờ đây chiếc cửa kính vỡ ấy lại mở ra cho chúng ta một tình bạn, tình đồng chí vững bền:

"Những chiếc xe từ trong bom rơi
Đã về đây họp thành tiểu đội
Gặp bè bạn suốt dọc đường đi tới
Bắt tay qua cửa kính vỡ rồi."
Trong điều kiện chiến đấu thiếu thốn, họ vẫn sống với nhau chan hòa, chia sẻ từng cái bát, đôi đũa; mỗi tiểu đội là một gia đình nhỏ nơi chiến trường lớn:
“Bếp Hoàng Cầm ta dựng giữa trời,  
Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy...”

Chính trong khói lửa ấy, tình đồng đội được thử thách và tôi luyện, để rồi trở thành một giá trị bất biến – thứ tình cảm sâu nặng mà nhiều năm sau chiến tranh vẫn khiến những cựu chiến binh rưng rưng mỗi khi nhớ lại.
Và rồi Phạm Tiến Duật rất tài tình khi đẩy cao trào bài thơ lên bốn câu kết – nơi cả tư tưởng, cảm xúc và biểu tượng hội tụ:

“Không có kính, rồi xe không có đèn,  
Không có mui xe, thùng xe có xước.  
Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước:  
Chỉ cần trong xe có một trái tim.”

Giữa hàng loạt cái “không có” – kính, đèn, mui – ông đặt một cái “có” duy nhất nhưng mạnh mẽ đến lạ thường: một trái tim. 

Đó không phải chỉ là bộ phận cơ thể – mà là trái tim yêu nước, trái tim lý tưởng, trái tim người lính. Trái tim ấy đã dẫn lối cho cả dân tộc bước qua chiến tranh, đạp lên đạn bom mà tiến về phía ánh sáng.

Câu thơ “Chỉ cần trong xe có một trái tim” cũng chính là thông điệp "đinh" của bài thơ: trong mọi hoàn cảnh, dù thiếu thốn đến đâu, nếu con người có một lý tưởng cao đẹp, thì họ vẫn đủ sức đi đến cùng con đường mình đã chọn. Chỉ đọc câu thơ này lên, ta như có thể gói gọn cả một thời kỳ, với thăng trầm, với khói lửa, với gian lao, và cũng với nhiệt huyết không bao giờ cạn. Thời kỳ ấy xuất hiện và qua đi, để chúng ta có được hòa bình của hôm nay.

Chiến tranh đã lùi xa hơn nửa thế kỷ, nhưng dư âm từ những câu thơ của Phạm Tiến Duật vẫn còn đó. Đọc lại “Bài thơ về tiểu đội xe không kính”, mình không chỉ gặp lại những người lính của một thời rực lửa, mà còn bắt gặp một hồn dân tộc không khuất phục, một khát vọng sâu xa: sống trong một đất nước hòa bình, nơi ta có thể mặc sức cười ha ha, ăn bữa ăn cùng gia đình, tay bắt mặt mừng với bè bạn, ngắm nhìn bầu trời xanh.

Chiếc xe không kính không còn lăn bánh trên Trường Sơn, nhưng “trái tim trong xe” vẫn là ngọn lửa soi đường cho những thế hệ mai sau. 

“Lại đi, lại đi, trời xanh thêm...” 

(Góc Nhỏ Văn Thơ)

-----------------------------------------------------------------------------------------
Ghi chú: ảnh Tiệm Cổ Phục Hoàng Thành minh họa sưu tầm từ internet.